Η Αίγυπτος
Στην Αίγυπτο καθοριστικός παράγοντας για την οργάνωση της ζωής και την εξέλιξη του πολιτισμού ήταν η άρδευση μεγάλων εκτάσεων γης από έναν ποταμό, το Νείλο. Οι οικονομικές συνθήκες συνετέλεσαν στη συγκρότηση ιεραρχημένης κοινωνίας, στην κορυφή της οποίας βρισκόταν ο φαραώ. Τα επιτεύγματα του φίλεργου αιγυπτιακού λαού εκφράζουν την υποταγή στο φαραώ, ο οποίος αποτελεί ενσάρκωση του θεού στη γη.
Στην κορυφή της ιεραρχημένης κοινωνίας της Αιγύπτου, βρισκόταν ο Φαραώ. Η βάση της πολιτικής οργάνωσης του αιγυπτιακού κράτους ήταν η ιδέα της θεοποίησης του Φαραώ, με τη θρησκεία να διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στη ζωή των Αιγυπτίων.
2.1 Η Χώρα
- Η γεωγραφική περιοχή
- Η σημασία του Νείλου
- Η γεωγραφική διαίρεση της χώρας
- Η χερσόνησος του Σινά
2.2. Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση
- Η οικονομία
- Η κοινωνία
- Η Πολιτική οργάνωση
2.4 Ο πολιτισμός
- Η θρησκεία
- Η γραφή
- Τα γράμματα
- Οι επιστήμες
- Οι τέχνες
2.1 Η χώρα
Η γεωγραφική περιοχή
Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν Αίγυπτο το βορειοανατολικό τμήμα της Αφρικής, το οποίο διαρρέει ο ποταμός Νείλος.
Χάρτης της αρχαίας Αιγύπτου
Αίγυπτος
“Δώρο του Νείλου”
Ηρόδοτος
Ο ποταμός Νείλος.
Η σημασία του Νείλου
Πρόκειται στην πραγματικότητα για μια λωρίδα πράσινου που δημιουργεί ο Νείλος από τις πηγές του στα όρη της Αιθιοπίας μέχρι και τις εκβολές στα βόρεια της χώρας, όπου διακλαδίζεται σε παραποτάμους και δημιουργεί ένα δέλτα μεγάλης έκτασης.
Η Αίγυπτος δεν θα είχε εξελιχθεί, εάν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού ο Νείλος δεν πλημμύριζε και μετά την απομάκρυνση των νερών του δεν άφηνε ένα στρώμα λάσπης που έκανε τη γη εύφορη.
Οι πλημμύρες του Νείλου
Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού ο Νείλος πλημμυρίζει και στη συνέχεια τα νερά απομακρύνονται, αφήνοντας ένα στρώμα λάσπης, το οποίο κάνει τη γη εύφορη.
Έτσι οι Αιγύπτιοι χώριζαν το έτος σε τρεις εποχές:
Akhet: Η εποχή των πλημμύρων. Η έντονη καλοκαιρινή βροχόπτωση στα υψίπεδα της Αιθιοπίας προκαλεί την πλημμύρα του Νείλου στην Αίγυπτο. Τα χωράφια βρίσκονται εντελώς κάτω από το νερό.
Peret: Όταν υποχωρεί η πλημμύρα, αφήνει πυκνή λάσπη που είναι ιδανική για φύτευση καλλιεργειών. Οι αγρότες χρησιμοποιούν αυτή την εποχή για να φυτέψουν σιτηρά, κριθάρι και άλλα φρούτα και λαχανικά.
Shemu: Αυτή είναι η εποχή της συγκομιδής, όταν οι αγρότες μαζεύουν τα τρόφιμα και φυλάσουν σπόρους για την επόμενη χρονιά.
Η αρχαία Αίγυπτος χωριζόταν γεωγραφικά σε δύο τμήματα:
α) στην Άνω Αίγυπτο (νότιο και ορεινό τμήμα),
β) στην Κάτω Αίγυπτο (βόρειο και εύφορο, με το Δέλτα του Νείλου).
Αντίστοιχα, κατά την πρώιμη περίοδο, υπήρχαν δύο βασίλεια, ένα στον βορρά και ένα στον νότο. Σύμφωνα με την παραπάνω διαίρεση της Αιγύπτου, υπήρχαν και αντίστοιχα στέμματα, τα οποία φορούσαν οι Φαραώ, πριν ενωθεί η χώρα σε ένα ενιαίο βασίλειο:
- Λευκό ήταν το στέμμα της Άνω Αιγύπτου,
- Κόκκινο στέμμα Κάτω Αιγύπτου
Περί το 3150 π.Χ., σηματίστηκε ένα ενιαίο βασίλειο από την ενοποίηση της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου από τον βασιλιά Μήνη (Νάρμερ), οδηγώντας σε μια σειρά από δυναστείες που κυβέρνησαν την Αίγυπτο για τις επόμενες τρεις χιλιετίες.
Ο συνδυασμός λευκού και κόκκινου στέμματος (βλ. εικόνα δεξιά) συμβολίζει την ένωση της Αιγύπτου σε ένα βασίλειο.
2.2 Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση
Η βάση της οικονομίας στην Αίγυπτο ήταν η γεωργία.
Η συστηματική οργάνωσή της ήταν κάτω από την άμεση επίβλεψη του κράτους, δηλαδή του φαραώ.
Βασιλικοί υπάλληλοι παρακολουθούσαν τις γεωργικές εργασίες
Η ζωή στην Αίγυπτο ήταν άμεσα συνδεδεμένη με το Νείλο και τις πλημμύρες του.
Για την άρδευση των χωραφιών ήταν αναγκαία η συνεργασία στους κατοίκους, αλλά και η επίβλεψη του κράτους.
Καλλιέργεια
και συγκομιδή
Στη γόνιμη από τον ποταμό αιγυπτιακή γη καλλιεργούνταν εκτός από το σιτάρι και το κριθάρι, το λινάρι, τα οπωροφόρα δένδρα και τα κηπευτικά.
Πάπυρος συγκομιδής. Ραμσιδική Περίοδο, 13ος – 11ος αι. π.Χ., Deir el-Medina, τάφος του Sennutem. Ζευγάρι αγροτών που καλλιεργεί και μαζεύει τη συγκομιδή. Η τοιχογραφία βρίσκεται στον θολωτό θάλαμο του τάφου του Sennutem, ενός αξιωματικού της νεκρόπολης της Deir el-Medina.
Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Αιγύπτου, Οξφόρδης.
Οι Αιγύπτιοι στις όχθες του Νείλου μάζευαν πάπυρους και λωτούς . . .
Πάπυρος
Ο πάπυρος στην αρχαία Αίγυπτο είναι ένα υλικό γραφής που κατασκευάζεται από το φυτό Cyperus papyrus, το οποίο ευδοκιμεί στις ελώδεις περιοχές του Δέλτα του Νείλου. Αυτό το φυτό μπορεί να φτάσει τα 16 πόδια σε ύψος και έχει μια μοναδική δομή που του επιτρέπει να μεταποιηθεί σε φύλλα κατάλληλα για γραφή.
Αιγυπτιακός μπλε λωτός
Αιγυπτιακός Μπλε Λωτός
Αφού ανέβει στην επιφάνεια από τα θολά βάθη του Νείλου, ανοίγει την αυγή για να εκπέμπει το ελκυστικό άρωμά του.
Για περισσότερες από τρεις χιλιετίες, ο ουσιαστικός ρόλος αυτού του αρωματικού λουλουδιού στην αιγυπτιακή θρησκεία ήταν η στενή σχέση του με τον ανατέλλοντα ήλιο, τη δημιουργία και την αναγέννηση.
Το ανυψωτικό μπλε λουλούδι λωτού θεωρήθηκε ως τέλεια μεταφορά για αυτά λόγω του τρόπου με τον οποίο ο οφθαλμός αναδύεται από τα βάθη του σκοτεινού νερού, σηκώνεται και ανοίγει στην επιφάνεια το πρωί για να αποκαλύψει ένα φωτεινό κίτρινο κέντρο παρόμοιο με τον ήλιο, στεφανωμένο σε μπλε του ουρανού πέταλα ενώ απελευθερώνει το υπέροχο άρωμά του, πριν βυθιστεί πίσω αργά το απόγευμα.
Αιγυπτιακή μπύρα
Ζωγραφισμένο ξύλινο μοντέλο τεσσάρων φιγούρων που ετοιμάζει φαγητό και μπύρα. Από το Sidmant της Αιγύπτου, 6η Δυναστεία (περ. 2345–2181 π.Χ.).
Στην αρχαία Αίγυπτο, η μπύρα ήταν τόσο απαραίτητη που αντιμετωπίζονταν κυρίως ως είδος φαγητού – καταναλώνονταν καθημερινά και σε μεγάλες ποσότητες σε θρησκευτικές γιορτές και γιορτές. Η μπύρα ήταν απαραίτητη για τους εργάτες, όπως εκείνους που έχτισαν τις πυραμίδες της Γκίζας, στους οποίους παρέχεται ημερήσια μερίδα 1⅓ γαλονιών. Ωστόσο, εξακολουθούσε να έχει θεϊκή θέση, με αρκετούς θεούς και θεές που συνδέονται με την μπύρα.
Η Αθώρ, η θεά του έρωτα, του χορού και της ομορφιάς, ήταν επίσης γνωστή ως «Η κυρία της μέθης».
Η θεά Αθώρ.
Οι Αιγύπτιοι ασχολούνταν
με την κτηνοτροφία,
αλλά και το ψάρεμα στα νερά
του ποταμού…
Μια τοιχογραφία από τον τάφο του Nebamum του 14ου αιώνα π.Χ. στη Θήβα της Αιγύπτου. Ο κάτοχος του τάφου απεικονίζεται να κυνηγάει στα έλη, πάνω σε μια λέμβο από καλάμια παπύρου, συνοδευόμενος από τη σύζυγό του και την κόρη του. Στο κυνήγι συμμετέχει και η γάτα του, η οποία επιτίθεται στα πουλιά.
Οικοδόμηση μεγάλων έργων
Ο λαός εργαζόταν παράλληλα στην οικοδόμηση των μεγάλων έργων, ναών, ανακτόρων,
ταφικών μνημείων τα οποία κατασκεύαζαν οι φαραώ.
Εμπόριο
Το εμπόριο βασιζόταν στην εξαγωγή του πλεονάσματος των παραγόμενων στην Αίγυπτο αγαθών, όπως δημητριακών, παπύρου, ή πρώτων υλών, όπως χρυσού, και στην εισαγωγή υλών που έλειπαν από τη χώρα, όπως ξυλείας, χαλκού, αργύρου κ.ά.
Ομοίωμα αγιυπτιακού πλοίου.
Διοίκηση
Η διοίκηση είχε ανάγκη από μορφωμένους πολίτες και με ειδικές γνώσεις:
οι ιερείς για την κάλυψη των αναγκών ενός θεοκρατικού κράτους, οι γραφείς, που γνώριζαν τη δύσκολη ιερογλυφική γραφή για τη λειτουργία της κρατικής μηχανής και οι επαγγελματίες στρατιωτικοί για τη διατήρηση και την ανάπτυξη της αυτοκρατορίας, συνέβαλλαν όλοι στην καλύτερη οργάνωση και λειτουργία του κράτους.
Αγαλμάτιο καθιστού Αιγύπτιου γραφέα.
Η κοινωνία
Η κοινωνική διαστρωμάτωση της αρχαίας Αιγύπτου:
1) Στην κορυφή της κοινωνίας βρισκόταν ο Φαραώ. Θεωρούνταν ενσάρκωση του επίγειου θεού ενώ οι αποφάσεις του ήταν δεσμευτικές για όλους.
2) Οι ιερείς και οι διοικητικοί υπάλληλοι αποτελούσαν την τάξη των ισχυρών.
3) Οι στρατιωτικοί κατείχαν εκτάσεις γης που τους παραχωρούσε ο Φαραώ. Το αξίωμά τους ήταν κληρονομικό.
4) Οι γραφείς αποτελούσαν σημαντική τάξη.
5) Το μεγαλύτερο μέρος της αιγυπτιακής κοινωνίας αποτελούσαν οι ελεύθεροι «πολίτες» = έμποροι, γεωργοί, τεχνίτες.
6) Οι δούλοι (= αιχμάλωτοι πολέμου συνήθως), εργάζονταν σε ορυχεία και σε κρατικά εργαστήρια.
Η πολιτική οργάνωση
Η οργάνωση του αιγυπτιακού κράτους βασιζόταν στη θεοποίηση του Φαραώ.
Άλλωστε, ο ρόλος της θρησκείας στη ζωή των Αιγυπτίων ήταν καθοριστικός.
2.4 Ο Πολιτισμός
Η Θρησκεία
Από την αρχή της αιγυπτιακής ιστορίας, όταν ακόμα δεν υπήρχε ενιαίο κράτος, η κάθε πόλη είχε το δικό της θεό-προστάτη.
Η θρησκεία έπαιζε ρόλο σε κάθε πτυχή της ζωής των αρχαίων Αιγυπτίων, επειδή η ζωή στη γη θεωρούνταν μόνο ένα μέρος ενός αιώνιου ταξιδιού, και για να συνεχίσει κανείς αυτό το ταξίδι μετά τον θάνατο, έπρεπε να ζήσει μια άξια ζωή.
Το αιώνιο ταξίδι της ζωής . . .
Πολυθεΐα
- Η πολυθεΐα όμως χαρακτήριζε τους Αιγύπτιους και στις υπόλοιπες περιόδους της ιστορικής τους πορείας.
- Οι αρχαίες αιγυπτιακές θεότητεςαντιπροσωπεύουν φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα, όπως και αφηρημένες έννοιες.
- Παρουσίαζαν τους θεούς τους με ανθρώπινο σώμα και κεφάλι κάποιου ζώου ή με ολόκληρο το σώμα του ζώου, όπως ο θεός Ώρος που απεικονιζόταν ως γεράκι να φορά στο κεφάλι το διπλό βασιλικό στέμμα του Φαραώ.
Άγαλμα του θεού Ώρου ως γεράκι με το διπλό της ενωμένης Αιγύπτου.
Ο φαραώ Ακενατών
και η λατρεία του Ατών
Ο φαραώ Αμένοφις Δ΄ (1353–1336 π.Χ.), ο επονομαζόμενος και Ακενατών, προσπάθησε να εξαλείψει την πολυθεΐα και να επιβάλει μονοθεϊσμό. Προσπάθησε να επιβάλει τη λατρεία του θεού Ατών (= του ηλιακού δίσκου) ως μοναδικού (και μόνου αποδεκτού) θεού στην Αίγυπτο (= μονοθεϊσμός). Ωστόσο, η λατρεία του Ατών, συνάντησε την αντίδραση του ιερατείου του Άμμωνα και, μετά τον θάνατό του Ακενατών, απαγορεύτηκε, τα τεμένη και τα ιερά του Ατών καταστράφηκαν.
Ο Φαραώ Ακενατών (1353–1336 π.Χ.).
Ο Φαραώ Ακενατών θυσιάζει στον θεό Ατών, μαζί με τη γυναίκα του Νεφερτίτη.
Ζωγραφισμένη κεφαλή
της βασίλισσας Νεφερτίτη,
συζύγου του Ακενατών.
Η ζωή μετά τον θάνατο
«Ταξίδι προς την αιωνιότητα…»
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η ζωή συνεχίζεται και μετά το θάνατο, εάν δεν καταστρεφόταν το σώμα του νεκρού. Εξαιτίας του φόβου αυτού, οι Αιγύπτιοι ταρίχευαν τους νεκρούς και τους έθαβαν σε ταφικά μνημεία μαζί με όλα τα σκεύη που τους ήταν αναγκαία για τη μεταθανάτια ζωή.
Αναπαράσταση ταρίχευσης ενός Φαραώ.
Η μούμια του Φαραώ Ραμσή Β΄.
Η αντίληψη αυτή οδήγησε στην κατασκευή μεγάλων ταφικών μνημείων με εξαίρετη διακόσμηση, τα οποία περιείχαν αφάνταστα πλούτη.
Γραφή
Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν την γραφή ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.
Η γραφή που επινόησαν ήταν τα ιερογλυφικά. Τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά (= «γραφή του λόγου των θεών») ήταν το επίσημο σύστημα γραφής που χρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Αίγυπτο.
Η δυσκολία στην απόδοση και την εκμάθηση της ιερογλυφικής γραφής προϋπέθετε ειδίκευση και συνεχή ενασχόληση.
Ένας Αιγύπτιος είχε τη δυνατότητα να εκπαιδευτεί ως γραφέας και να ακολουθήσει σταδιοδρομία δημοσίου υπαλλήλου, γεγονός που του προσέδιδε κύρος.
Οι γραφείς κατέγραψαν σε παπύρους τα έργα και τη δράση των φαραώ, ενώ τοίχοι πολλών μνημείων, ναών και τάφων ήταν καλυμμένοι από ιερογλυφικά που σχεδίασαν ειδικευμένοι τεχνίτες με την καθοδήγηση των γραφέων.
Η στήλη της Ροζέτας
και η αποκρυπτογράφηση της αιγυπτιακής ιερογλυφικής γραφής
Η αποκρυπτογράφησή των αιγυπτιακών ιερογλυφικών οφείλεται στον Γάλλο αιγυπτιολόγο J. Champollion, ο οποίος το 1822 διάβασε την τρίγλωσση επιγραφή που ήταν χαραγμένη στη στήλη της Ροζέτας.
Το ίδιο κείμενο είναι χαραγμένο σε τρεις γλώσσες: α) Ιερογλυφικά αιγυπτιακά, β) Δημώδη αιγυπτιακά, γ) Ελληνικά της Ελληνιστικής εποχής.
Το κείμενο υμνούσε τον Πτολεμαίο Ε΄ τον Επιφανή (210-180 π.Χ.), Έλληνα Φαραώ της Αιγύπτου.
Η στήλη της Ροζέτας με την τριπλή γραφή.
Jean-François Champollion
Το σημειοματάριο του Champollion με τις σημειώσεις του
πάνω στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά.
Γράμματα & Επιστήμες
Γράμματα
Τα περισσότερα αιγυπτιακά κείμενα αναφέρονται στη δράση και τα κατορθώματα των φαραώ.
Τα κείμενα λογοτεχνικού περιεχομένου είναι ελάχιστα.
Πάπυρος του Orbiney, Βρετανικό Μουσείο.
Αστρονομία – Μέτρηση του Χρόνου
Η παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου και της κίνησης των αστέρων έδωσε την ευκαιρία ανάπτυξης εμπειρικών αστρονομικών γνώσεων:
α) καθιέρωση του ημερολογίου των 365 ημερών
β) ο χωρισμός του έτους σε μήνες και εβδομάδες
γ) ο προσδιορισμός της ώρας βάσει της ηλιακής σκιάς.
Αρχαίο αιγυπτιακό ηλιακό ρολόι (περίπου 1500 π.Χ.), από την Κοιλάδα των Βασιλέων, που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση των ωρών εργασίας. Η ημέρα χωρίζεται σε 12 μέρη.
Μαθηματικά & Γεωμετρία
Η ανάγκη μέτρησης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων γης που χάνονταν λόγω των πλημμυρών συνέβαλε στην ανάπτυξη της πρακτικής γεωμετρίας. Φαίνεται όμως ότι οι μαθηματικές γνώσεις ήταν περισσότερο εξελιγμένες, όπως τουλάχιστον μπορούμε να εικάσουμε από την κατασκευή των πυραμίδων.
Ο μαθηματικός πάπυρος Rhind είναι ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα των αρχαίων αιγυπτιακών μαθηματικών. Αυτό το βιβλίο αντιγράφηκε το βασιλικό έτος 33, τον 4ο μήνα της εποχής Akhet (= πλημμύρας), υπό τη μεγαλοπρέπεια του βασιλιά της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, Awserre. Ο γραμματέας Ahmose γράφει αυτό το αντίγραφο.
Ιατρική & Ανατομία
Η ταρίχευση των νεκρών βοήθησε στην απόκτηση γνώσεων ανατομίας και ιατρικής. Η φήμη των γιατρών της Αιγύπτου ήταν μεγάλη και διαδεδομένη ακόμα και στον ελληνικό κόσμο.
Ο πάπυρος Έντουιν Σμιθ αποκάλυψε αρκετές από τις αρχαίες αιγυπτιακές ιατρικές γνώσεις, όπως αυτή για την ανατομία.
Ο θεός Άνουβις παρακολουθεί τη μούμια του νεκρού.
Τέχνες
Αρχιτεκτονική – Ζωγραφική – Γλυπτική
Αρχιτεκτονική
Η αρχιτεκτονική, η γλυπτική αλλά και η ζωγραφική στην Αίγυπτο βρίσκονταν στην υπηρεσία των φαραώ.
Σκοπός των καλλιτεχνών ήταν να προβάλουν τη ζωή και τη δράση των φαραώ.
??????
??????
Ζωγραφική
Οι επιφάνειες των περισσότερων ναών αλλά και των νεκρικών θαλάμων των τάφων ήταν γεμάτες με παραστάσεις ζωγραφιστές ή ανάγλυφες που εξιστορούσαν τη δράση των φαραώ αλλά και πτυχές της καθημερινής ζωής.
??????
Γλυπτική
???
??????
??????
Περισσότερο διάβασμα
Cameron, A., Circus factions. Blues and Greens at Rome and Byzantium, Oxford 1976.
© Δημήτρης Γαρουφαλής, 2024
Το παρόν χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .