Μαρτυρίες σε ήχο και εικόνα
και διδασκαλία της Ιστορίας
Ραδιόφωνο
Το ραδιόφωνο ως ηχητική πηγή συμβάλλει εξαιρετικά στη διδασκαλία της ιστορίας. Το ραδιόφωνο, παρόλο που έχει παραγκωνιστεί από την τηλεόραση, έπαιξε και εξακολουθεί να παίζει ένα σημαντικό και ιδιόμορφο ρόλο στην διασκέδαση, ενημέρωση και επικοινωνία των απλών ανθρώπων. Μάλιστα οι ακουστικές αναπαραγωγές του ραδιοφώνου θεωρούνται από τα σπουδαιότερα ακουστικά μέσα και έχουν χρησιμοποιηθεί με ικανοποιητικά αποτελέσματα στη διδασκαλία της Ιστορίας.
Ραδιοφωνικές εκπομπές μπορούν, με την κατάλληλη επεξαργασία και επιλογή, να ζωντανέψουν το μάθημα της Ιστορίας.
Σημαντικό είναι το Αρχείο της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, που αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα της σύγχρονης ιστορίας της χώρας.
Το Αρχείο Ραδιοφώνου της ΕΡΤ Διαθέτει 97.600 περίπου μαγνητοταινίες εκπομπών μουσικής, θεάτρου, λόγου κ.α., 98.000 δίσκους βινυλίου και 16.000 cds με ελληνικό, κλασικό και ξένο ρεπερτόριο που χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1950.
Έχουν καταγραφεί ολόκληρα θεατρικά έργα, στα οποία ακούγονται σχεδόν όλοι οι διάσημοι ηθοποιοί από το 1950 και μετά, όπως η Παξινού, ο Μινωτής, η Συνοδινού, η Κοτοπούλη κ.ά., ένω στον τομέα της λογοτεχνίας έχουν καταγραφεί οι φωνές των σημαντικότερων μορφών των ελληνικών γραμμάτων, όπως του Μυριβήλη, του Καζαντζάκη, του Παπανούτσου κ.ά.
Υπάρχουν επίσης καταγεγραμμένα σημαντικά καλλιτεχνικά γεγονότα, μουσικές φυσιογνωμίες της χώρας, όπως ο Μητρόπουλος, Σημαντική είναι επίσης και η παρουσία της επιθεώρησης στο ραδιόφωνο, με μεγάλους Έλληνες κωμικούς σε κείμενα του Τσιφόρου, του Πρετεντέρη κ.ά. Διασώζονται ακόμη στο αρχείο της ΕΡΤ ομιλίες πολιτικών προσωπικοτήτων από τον Ελεύθεριο Βενιζέλο και εξής.
Τηλεοπτική εικόνα & Βίντεο
Υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε πλήθος εκπαιδευτικών προγραμμάτων της τηλεόρασης αλλά και στα κοινωνικά δίκτυα, όπου μπορεί κανείς να βρει και να δημιουργήσει ένα χρήσιμο ιστορικό αρχείο για το μάθημα της Ιστορίας στο σχολείο.
Το τηλεοπτικό αρχείο της ΕΡΤ περιλαμβάνει χιλιάδες φιλμ. Το υλικό αποτελείται από ειδήσεις, ντοκιμαντέρ, σπάνια ντοκουμέντα από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, πολλά από τα οποία τοποθετούνται χρονικά πριν από τον Β’ ΠΠ.
Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι ιστορικές παραγωγές της ΕΡΤ και το υλικό που συγκεντρώθηκε στο πλαίσιο αυτών. Οι παραγωγές αυτές θα πρέπει να αποτελέσουν βασικό στοιχείο της διδασκαλίας της Ιστορίας.
Μερικές από αυτές τις παραγωγές είναι:
- «Πανόραμα του Αιώνα»: Η ιστορική σειρά της ΕΡΤ ανατρέχει στα γεγονότα που σημάδεψαν τον κόσμο και κυρίως την Ελλάδα από τις αρχές του 20ού αιώνα. Συντελεστές: Γιάννης Γιαννουλόπουλος (ιστορικός σύμβουλος), Θ. Βερέμης, Έφη Αλαμάνη, Κρ. Παναγιωτοπούλου (κείμενα).
- «Το χρονικό της Εθνικής Αντίστασης»: Η παραγωγή περιλαμβάνει γύρω στις 800 συνεντεύξεις από αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης από όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις. Το ηχητικό υλικό καλύπτει περίπου 200 ώρες και το οπτικό 100. Συντελεστές: Αντ. Βογιάζος (σκηνοθέτης), Π. Ανταίος (συγγραφέας), Ν. Σβορώνος (καθηγητής Ιστορίας), Χ. Φλάισερ (καθηγητής Ιστορίας).
Τηλεοπτικές σειρές
Σημαντικές είναι επίσης οι τηλεοπτικές σειρές που προβλήθηκαν από τους δύο τηλεοπτικούς κρατικούς σταθμούς, την ΕΡΤ1 και την ΕΡΤ2 (ΥΕΝΕΔ), μέχρι την εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης αλλά και στη συνέχεια έως σήμερα. Κατά τη διάρκεια των χρόνων αυτών και μέχρι σήμερα μεταφέρθηκαν δεκάδες έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, από ιστορικά μυθιστορήματα μέχρι αστυνομικά, με θεματολογία σχετική με μεγάλες ερωτικές ιστορίες και κοινωνικές τοιχογραφίες.
Το κοινό παρακολουθούσε φανατικά στους ασπρόμαυρους δέκτες του, στα δυο κρατικά κανάλια, τις περιπέτειες των αξεπέραστων λογοτεχνικών ηρώων.
Το οπτικοακουστικό πείραμα με επίκεντρο τους μεγάλους Έλληνες συγγραφείς από τον δέκατο ένατο αιώνα μέχρι τη γενιά του ’30 (Καζαντζάκης, Παπαδιαμάντης, Ξενόπουλος, Καραγάτσης, Τερζάκης, Βενέζης, Πολίτης, Αθανασιάδης, Στράτης Μυριβήλης κ.ά.) άνοιξε τον δρόμο και για τα ιδιωτικά κανάλια ώστε να προβούν σε τηλεοπτικές μεταφορές έργων κλασικών και συγχρόνων Ελλήνων συγγραφέων.
Στην ιστορία της δημόσιας ελληνικής τηλεόρασης διακρίνονται δύο περίοδοι ‒στην πρώτη (έως το 1990) που υπάρχουν μόνο τα κρατικά κανάλια (ΕΡΤ1, ΥΕΝΕΔ=ΕΡΤ2), και στη δεύτερη (από το 1990 έως σήμερα) όταν εμφανίζονται και τα ιδιωτικά κανάλια.
Στην πρώτη περίοδο περιλαμβάνονται τηλεοπτικές σειρές που προβλήθηκαν στην κρατική τηλεόρασης μέχρι την έναρξη λειτουργίας της ιδιωτικής τηλεόρασης.
- Άγνωστος Πόλεμος (1971-74) του Κώστα Κουτσομύτη (Η σειρά ΔΕΝ σώζεται στο Αρχείο της ΕΡΤ).
- Έμποροι των Εθνών (1973) των Δ. Ποντίκα και Κ. Φέρρη (Η σειρά ΔΕΝ σώζεται στο Αρχείο της ΕΡΤ). Remake του 1987 στον Ant1 (1990).
- Γυφτοπούλα (1974-1975) του Δημήτρη Ποντίκα.
- Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1975) του Βασίλη Γεωργιάδη.
- Το Λεμονόδασος (1978) της Τώνιας Μαρκετάκη.
- Ο Συμβολαιογράφος (1979) του Γιώργου Μιχαηλίδη.
- Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια (1979) του Κώστα Αριστόπουλου.
- Λωξάντρα (1980) του Γρηγόρη Γρηγορίου.
- Αστροφεγγιά (1980) του Διαγόρα Χρονόπουλου.
- Η Αγάπη Άργησε μια Μέρα (1997) του Κώστα Κουτσομύτη.
- Φλόγα και Άνεμος (2022) της Ρέινα Εσκενάζυ.
- Το Βραχιόλι της Φωτιάς (2023) του Γιώργου Γκικαπέππα.
Στην ιστορία της ιδιωτικής τηλεόρασης διακρίνονται δύο περιόδοι, α) η πρώτη από το 1990-2010, και β) η δεύτερη από το 2010 έως σήμερα.
Προτείνονται τηλεοπτικές σειρές που προβλήθηκαν στην ιδιωτική τηλεόραση από την εποχή λειτουργίας της έως το 2010.
- Ο κίτρινος φάκελος (1990 – ΑΝΤ1) του Κώστα Κουτσομύτη.
- Πρόβα Νυφικού (1995-1996 – ΑΝΤ1) του Κώστα Κουτσομύτη.
- Αίθουσα του θρόνου (1998 – MEGA) της Πηγής Δημητρακοπουλου.
- Οι Μάγισσες της Σμύρνης (2001 – MEGA) του Κώστα Κουτσομύτη.
- Το Δέκα (2007-2008 – ΑΝΤ1) της Πηγής Δημητρακοπούλου.
- Το Νησί (2010 – MEGA) του Θοδωρή Παπαδουλάκη.
Προτείνονται τηλεοπτικές σειρές που προβλήθηκαν στην ιδιωτική τηλεόραση από το 2010 έως σήμερα.
- Το κόκκινο ποτάμι (2022 – OPEN TV) του Μανούσου Μανουσάκη.
Στιγμιότυπο από την τηλεοπτική σειρά Οι Μάγισσες της Σμύρνης,
που προβλήθηκε στο MEGA (2001).
Η «Γυφτοπούλα» ήταν από τα δημοφιλέστερα τηλεοπτικά προγράμματα της σεζόν 1974-1975 της ΥΕΝΕΔ.
Εξώφυλλο του περιοδικού Ραδιοτηλεόραση, με εικόνα από τη σειρά
Οι Έμποροι των Εθνών (1973).
Στιγμιότυπο από την τηλεοπτική σειρά Η Αγάπη Άργησε μια Μέρα,
(1997). Η παραδοσιακή οικογένεια του “Μιχαήλου Φτενούδου”: από αριστερά η Αικατερίνη (Μαρία Καβουκίδου), η Ασπασία (Καρυοφιλλιά Καραμπέτη), ο πατέρας (Βασίλης Διαμαντόπουλος), η Εργίνη (Μαρίνα Ψάλτη), η Ερατώ (Τάνια Τρύπη), η Πηνελόπη (Πέγκυ Τρικαλιώτη) και η μητέρα (Αφροδίτη Γεωργιάδου).
Στιγμιότυπο από την τηλεοπτική σειρά Το Νησί,
που προβλήθηκε στο MEGA (2010).
Κινηματογράφος
Η ανάγνωση του παρελθόντος μπορεί να γίνεται και μέσω του κινηματογράφου, παρά τις όποιες ενστάσεις – πολλές από αυτές δικαιολογημένες . Σε κάθε περίπτωση, στρατευμένος ή όχι, ο κινηματογράφος αποτελεί ένα ντοκουμέντο και έναν μάρτυρα της ιστορίας, μια πηγή πληροφοριών για το παρελθόν και έναν σημαντικό παράγοντα σχετικά με το “βιωμένο γεγονός”.
Μπορούμε να “διαβάσουμε” κινηματογραφικά την Ιστορία. Ταινίες μυθοπλασίας ή ντοκιμαντέρ, υπό το ένδυμα της αναπαράστασης, προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για την εποχή δημιουργίας ή για την πρόσληψή της. Σε κάθε περίπτωση ο κινηματογράφος “περιέχει” την Ιστορία και, αν και δεν ταυτίζεται με το καθαυτό παρελθόν, παράγει και αναπαράγει εικονογραφικά το παρελθόν σύμφωνα με συγκεκριμένες αντιλήψεις και ιδεολογίες. Οι παραγωγοί ταινιών καθώς μπαίνουν στην υπηρεσία, συνειδητά ή όχι, μιας νόρμας ή ιδεολογίας συμμετέχουν στην αναπαράσταση της Ιστορίας, φτιάχνοντας “ιστορίες”…
Έτσι ο κινηματογράφος έχει μια διττή υπόσταση σε σχέση με την Ιστορία: αφενός είναι ένας ενεργός παράγοντας του ιστορικού γίγνεσθαι, και, αφετέρου, είναι μάρτυρας και καταγραφή ιστορικών γεγονότων και από αυτή τη δεύτερη έννοια είναι αντικείμενο της Ιστορίας. Αποτελεί λοιπόν ντοκουμέντο, το οποίο δυνητικά μπορεί αποκαλύψει σημαντικές πτυχές της ιστορικής πραγματικότητας μιας εποχής.
Αφίσα της ταινίας Χειροκροτήματα (1944)
του Γιώργου Τζαβέλλα.
Αφίσα της ταινίας Ο Δράκος (1956)
του Νίκου Κούνδουρου.
που της χάρισε και το Όσκαρ.
Παρουσιάζονται ιστορικές ταινίες ενδεικτικά και σύμφωνα με την ιστορική εποχή στην οποία αναφέρονται.
- Καμπίρια (1914) του Τζ. Παστρόνε (βουβή) [όλη η ταινία: W].
- Ελένη (1924) του Μάνφρεντ Νόα (βουβή) [όλη η ταινία: W].
- Κβο Βάντις (1951) του Μέρβιν Λιρόι [όλη η ταινία: Youtube].
- Ιούλιος Καίσαρ (1953) του Τζόζεφ Μάνκιεβιτς.
- Ηρακλής (1958) του Pietro Francisci [όλη η ταινία: Youtube].
- Μπεν Χουρ (1959) του Γουίλιαμ Γουάιλερ.
- Σπάρτακος (1960) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.
- Κλεοπάτρα (1963) του Τζόζεφ Λ. Μάνκιεβιτς.
- Η Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1964) του Άντονι Μαν [όλη η ταινία: YouTube].
- Μονομάχος (2000) του Ρίντλεϋ Σκοτ.
- Αλέξανδρος (2004) του Όλιβερ Στόουν.
- Τροία (2004) του Βόλφγκανγκ Πέτερσεν.
- 300 (2006) του Ζακ Σνάιντερ.
- Agora (2009) του Αλεχάντρο Αμενάμπαρ (ιστορία της φιλοσόφου Υπατίας).
- Αλέξανδρος Νιέβσκι (1938) του Σεργκέι Αϊζενστάιν [όλη η ταινία: W].
- Ιβάν ο Τρομερός (1945) του Σεργκέι Αϊζενστάιν [όλη η ταινία: W].
- Braveheart (1995) του Μελ Γκίμπσον.
- Ελ Σιντι (1961) του Άντονι Μαν [όλη η ταινία: Youtube].
- Λούθηρος (2003) του Έρικ Τιλ.
- Το Βασίλειο των Ουρανών (2005) του Ρίντλεϊ Σκοτ.
- Apocalypto (2006) του Μελ Γκίμπσον.
- Ναπολέων (1927) του Αμπέλ Γκανς (βουβή) [όλη η ταινία: W].
- Μασσαλιώτιδα (1938) του Ζαν Ρενουάρ.
- Για ποιον χτυπά η καμπάνα (1943) του Σαμ Γουντ.
- Γκέρνικα (1950) του Αλέν Ρενέ.
- Γατόπαρδος (1963) του Λουκίνο Βισκόντι.
- 55 Μέρες στο Πεκίνο (1963) των Νίκολας Ρέι, Γκάι Γκριν και Άντριου Μάρτον [όλη η ταινία: YouTube].
- Ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές (1966) του Φρεντ Τσίνεμαν.
- Καταραμένοι (1969) του Λουκίνο Βισκόντι.
- Η Άννα και οι λύκοι (1972) του Κάρλος Σάουρα.
- Δαντών (1983) του Α. Βάιντα.
- 1492: Χριστόφορος Κολόμβος (1992) του Ρίντλεϊ Σκοτ.
- Ο Πιανίστας (2002) του Ρομάν Πολάνσκι.
- Η Πτώση (2004) του Όλιβερ Χιρσμπίγκελ.
- Οι Τελευταίες Ημέρες της Σόφι Σολ (2005) του Μαρκ Ρότεμουντ.
Παρουσιάζονται ενδεικτικά και με κριτήριο τη διαίρεση του ελληνικού κινηματογράφου σε: α) Παλιό, β) Νέο και γ) Σύγχρονο Ελληνικό Κινηματογράφο.
Παλιός κινηματογράφος (από την περίοδο του Μεσοπολέμου μέχρι τη δεκαετία του 1960):
- Γκόλφω (1915) του Σπύρου Περεσιάδη (βουβή).
- Αστέρω (1929) των Ορέστη Λάσκου και Δημήτρη Γαζιάδη (βουβή).
- Μαρία Πενταγιώτισσα (1929) του Αχιλλέα Μαδρά (βουβή).
- Οι Απάχηδες των Αθηνών (1930) του Δημήτρη Γαζιάδη.
- Δάφνις και Χλόη (1931) του Ορέστη Λάσκου (βουβή).
- Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας (1932) του Ηλία Παρασκευά.
- To τραγούδι του χωρισμού (1940) του Φιλοποίμενος Φίνου.
- Χειροκροτήματα (1944) του Γιώργου Τζαβέλλα.
- Μαντάμ Σουσού (1948) του Τάκη Μουζενίδη.
- Οι Γερμανοί ξανάρχονται (1948) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Ο μεθύστακας (1950) του Γιώργου Τζαβέλλα.
- Σάντα Τσικίτα (1953) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Κυριακάτικο ξύπνημα (1954) του Μιχάλη Κακογιάννη.
- Δεσποινίς ετών 39 (1954) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Στέλλα (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη.
- Ιστορία μιας κάλπικης λίρας (1955) του Γιώργου Τζαβέλλα.
- Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο (1955) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Ο Δράκος (1956) του Νίκου Κούνδουρου.
- Το κορίτσι με τα μαύρα (1956) του Μιχάλη Κακογιάννη.
- Η θεία απ’ το Σικάγο (1957) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Ο Φανούρης και το σόι του (1957) του Δημήτρη Ιωαννόπουλου.
- Ο Ηλίας του 16ου (1959) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο (1959) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Τα κίτρινα γάντια (1960) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Ποτέ την Κυριακή (1960) του Ζυλ Ντασέν.
- Έγκλημα στα παρασκήνια (1960) του Ντίνου Κουτσουρίδη.
- Συνοικία το όνειρο (1961) του Αλέκου Αλεξανδράκη.
- Εφιάλτης (1961) του Ερρίκου Ανδρέου.
- Αντιγόνη (1961) του Γιώργου Τζαβέλλα [όλη η ταινία: Youtube].
- Οι γαμπροί της Ευτυχίας (1962) του Σωκράτη Καψάσκη.
- Ο Λουστράκος (1962) της Μαρίας Πλυτά.
- Ηλέκτρα (1962) του Μιχάλη Κακογιάννη [όλη η ταινία: YouTube].
- Τα κόκκινα φανάρια (1963) του Βασίλη Γεωργιάδη.
- Της κακομοίρας (1963) του Ντίνου Κατσουρίδη.
- Αδελφός Άννα (1963) Γρηγόρη Γρηγορίου.
- Αλέξης Ζορμπάς (1964) του Μιχάλη Κακογιάννη.
- Λόλα (1964) του Ντίνου Δημόπουλου.
- Υπάρχει και φιλότιμο (1965) του Αλέκου Σακελλάριου.
- Η γυνή να φοβήται τον άνδρα (1965) του Γιώργου Τζαβέλλα.
- Η Κόμισσα της φάμπρικας (1966) του Ντίμη Δαδήρα.
- Το χώμα βάφτηκε κόκκινο (1966) του Βασίλη Γεωργιάδη.
- Τζένη Τένη (1966) του Ντίνου Δημόπουλου.
- Η Οδύσσεια ενός ξεριζωμένου (1969) του Απόστολου Τεγόπουλου.
- Όχι (1969) του Ντίμη Δαδήρα.
- Γενναίοι του Βορρά (1970) του Κώστα Καραγιάννη.
- Στη μάχη της Κρήτης (1970) του Βασίλη Γεωργιάδη.
- Παπαφλέσσας (1971) του Ερρίκου Ανδρέου.
Νέος ελληνικός κινηματογράφος (δεκαετίες του 1970 και 1980).
- Αναπαράσταση (1970) του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
- Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση (1971) του Ντίνου Κατσουρίδη.
- Ευδοκία (1971) του Αλέξη Δαμιανού.
- Θανάση, πάρε τ’ όπλο σου (1972) του Ντίνου Κατσουρίδη.
- Το προξενιό της Άννας (1972) του Παντελή Βούλγαρη.
- Ιωάννης ο βιαίος (1973) της Τώνιας Μαρκετάκη.
- Ο θίασος (1975) του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
- Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο (1980) του Νίκου Τζίμα.
- Παραγγελιά! (1980) του Παύλου Τάσιου.
- Μάθε παιδί μου γράμματα (1981) του Θόδωρου Μαραγκού.
- Ρεμπέτικο (1983) του Κώστα Φέρρη.
- Γλυκιά Συμμορία (1983) του Νίκου Νικολαΐδη.
- Ταξίδι στα Κύθηρα (1984) του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
- Λούφα και παραλλαγή (1984) του Νίκου Περάκη.
- Πέτρινα χρόνια (1985) του Παντελή Βούλγαρη.
- Τοπίο στην ομίχλη (1988) του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
Σύγχρονος ελληνικός κινηματογράφος (1990 και μετά).
- Το μετέωρο βήμα του πελαργού (1991) του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
- Το βλέμμα του Οδυσσέα (1995) του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
- Μια αιωνιότητα και μια μέρα (1998) του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
- Safe Sex (1999) των Μ. Ρέππα – Θ. Παπαθανασίου.
- Σπιρτόκουτο (2002) του Γιάννη Οικονομίδη.
- Πολίτικη Κουζίνα (2003) του Τάσου Μπουλμέτη.
- Νύφες (2004) του Παντελή Βούλγαρη.
- Όμηρος (2005) του Κωνσταντίνου Γιάνναρη.
- Ελ Γκρέκο (2007) του Γιάννη Σμαραγδή.
- Κυνόδοντας (2009) του Γιώργου Λάνθιμου.
- Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι (2012) του Γιάννη Σμαραγδή.
- Miss Violence (2013) του Αλέξανδρου Αβρανά.
- Μικρά Αγγλία (2013) του Παντελή Βούλγαρη.
- Έξοδος 1826 (2017) του Βασίλη Τσικάρα.
- «Πέντε»: το Ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης (2023) του Βασίλη Τσικάρα.
Αφίσα της ταινίας Υπάρχει και φιλότιμο (1965) του Αλέκου Σακελλάριου.
Μια αιωνιότητα και μια μέρα (1990) του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Ο Μπρούνο Γκαντζ
(ως Αλέξανδρος) με τον Αχιλλέα Σκεύη, στον ρόλο του μικρού των φαναριών.
Φωτογραφία
Η εικονογραφία διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην πληρέστερη κατανόηση της Ιστορίας. Άλλωστε η εικόνα αποτελεί μία από τις πηγές μελέτης του ιστορικού παρελθόντος, ώστε να είναι περισσότερο από προφανής η σημασία της εικονογράφησης ιστορικών βιβλίων και εργασιών.
Έτσι εικονογράφηση και ιστορική αφήγηση λειτουργούν υποστηρικτικά και ανατροφοδοτικά, καθώς μπορεί κανείς να αρχίσει το μάθημα της Ιστορίας δείχνοντας εικόνες και εν συνεχεία να προβεί στην αφήγηση (δεν συνιστάται), ή να πλαισιώσει την αφήγηση με την κατάλληλη εικονογράφηση, ή ακόμη, αφού έχει προηγηθεί η αφήγηση, να επιδεικνύει στους μαθητές εικόνες και να υποβάλλει πιθανές ερωτήσεις ή προβληματισμούς σχετικά με τη συνάφεια και τη συμφωνία (ή όχι) της εικονογράφησης με την αφήγηση, ώστε να προκαλείται προβληματισμός, στη βάση, όμως, υπάρχοντος ιστορικού πλαισίου.
Στον τρόπο αυτό διδασκαλίας μπορεί να λειτουργήσει εξαιρετικά υποστηρικτικά η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στο σχολείο, παρέχοντας σημαντικά εργαλεία. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η ιστορία είναι σε κάθε περίπτωση αφήγηση και ότι η εικόνα έρχεται να λειτουργήσει υποστηρικτικά στη δομή της κι όχι να την αντικαταστήσει. Αντίθετα από το κοινώς λεγόμενο “μία εικόνα” δεν “είναι ίση με χίλιες λέξεις”. Μια εικόνα “ομιλεί” όταν μέσα από τη διδασκαλία ο δάσκαλος την “κάνει” να μιλήσει” στους μαθητές του.
Στη συνέχεια προτείνουμε φωτογραφικές συλλογές ιστορικού περιεχομένου.
Φωτογραφικό Αρχείο ΕΡΤ: Διαθέτει περίπου 550.000 φωτογραφίες, σε διάφορα υποστρώματα (γυάλινες πλάκες, ζελατίνη, φιλμ) και διαστάσεις, οι οποίες καλύπτουν χρονικά ολόκληρο τον 20o αιώνα. Κυριότερες συλλογές του φωτογραφικού αρχείου είναι οι εξής: Συλλογή Π.Πουλίδη, με στιγμιότυπα από την πολιτική, κοινωνική, καλλιτεχνική ζωή της Αθήνας (1905-1967) και το Αλβανικό Μέτωπο, η Συλλογή του φωτορεπόρτερ Αριστοτέλη Σαρρηκώστα (1960-2001) με ποικίλα στιγμιότυπα της πολιτικής, κοινωνικής, καλλιτεχνικής ζωής στην Ελλάδα, καθώς και στιγμιότυπα από διεθνή γεγονότα και πολεμικές συρράξεις, η Συλλογή ΓΥΣ-Μικράς Ασίας με φωτογραφίες από τη Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922), η Συλλογή των Υιών Πουλίδη με θέματα από την μεταπολεμική πολιτική, κοινωνική, καλλιτεχνική ζωή από τη δεκαετία του 1940 έως και τη δεκαετία του 1980, η Συλλογή ΥΕΝΕΔ, η Συλλογή της ΕΤ1.
Φωτογραφικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη: Το Τμήμα των Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη ιδρύθηκε το 1973 με στόχο τη συγκέντρωση, διαφύλαξη και ταξινόμηση φωτογραφιών που απεικονίζουν μνημεία και αντικείμενα παλαιοχριστιανικής, βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης.
Φωτογραφικά Αρχεία ΑΣΚΙ: Στη φωτοθήκη των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας έχουν συγκεντρωθεί, από διάφορες πηγές, φωτογραφικές απεικονίσεις για στιγμές και πρόσωπα από τα χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά έως την εποχή της μεταπολίτευσης. Κατά κύριο λόγο οι φωτογραφίες αυτές καλύπτουν τα χρόνια της κατοχής, της αντίστασης και επίσης, τα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου αλλά και της μεταπολεμικής Ελλάδας. Ο αρχικός πυρήνας του φωτογραφικού αρχείου προέρχεται από το αρχείο του ΚΚΕ και περιλαμβάνει κυρίως φωτογραφίες από την δεκαετία του ’40.
Φωτογραφικά Αρχεία Εθνικής Πινακοθήκης: Στα Φωτογραφικά Αρχεία της Εθνικής Πινακοθήκης έχουν κατατεθεί περισσότερες από 70.000 φωτογραφίες και αρνητικά που τεκμηριώνουν τα έργα και την ιστορία της Εθνικής Πινακοθήκης, καθώς και την ιστορία της νεοελληνικής φωτογραφίας. Απεικονίσεις προσώπων, μνημείων, τόπων και κτιρίων, σκηνές καθημερινής ζωής, στιγμιότυπα, ιστορικές και πολεμικές σκηνές συνθέτουν το μωσαϊκό των θεμάτων που αποτυπώνονται σε φωτογραφικές ενότητες που προέρχονται από δωρεές, κληροδοτήματα και αγορές προς το Μουσείο.
Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ: Το Φωτογραφικό Αρχείο του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου του ΜΙΕΤ περιλαμβάνει φωτογραφίες από τα μέσα του 19ου και μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα. Πορτραίτα διακεκριμένων μορφών της πολιτικής, λογοτεχνικής, καλλιτεχνικής και οικονομικής ζωής, αλλά και αγνώστων σε όλες τις εκφάνσεις του καθημερινού βίου, τοπία και απόψεις από όλη την επικράτεια, ιστορικές εικόνες από τη δράση των ενόπλων δυνάμεων (Βαλκανικοί, Μικρασιατική Εκστρατεία, Αλβανικό Μέτωπο κ.ά.), απεικονίσεις μνημείων και αρχαιοτήτων, είναι μερικές από τις μεγάλες θεματικές ενότητες του Αρχείου. Οι φωτογραφίες προέρχονται κυρίως από δωρεές οικογενειακών αρχείων, αρχείων επαγγελματιών και ερασιτεχνών φωτογράφων, ή αγορές. Στο Φωτογραφικό Αρχείο περιλαμβάνεται και η συλλογή των καρτ-ποστάλ. Ελλάδα, Βαλκάνια, Αίγυπτος και Τουρκία, καθώς επίσης οι σειρές που εξέδωσαν στις αρχές του 20ού αιώνα οι εκδότες Πάλλης και Κοτζιάς, Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία και Ελευθερουδάκης συνιστούν τις μεγάλες ενότητες της συλλογής.
Φωτογραφικό Αρχείο ΕΙΜ: Η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, αναγνωρίζοντας έγκαιρα την αξία της φωτογραφικής τεκμηρίωσης, άρχισε από τα πρώτα έτη της συγκρότησής της να αποθησαυρίζει φωτογραφικό υλικό, κυρίως από δωρεές αλλά και επιλεκτικές αγορές. Σήμερα η ΙΕΕΕ έχει δημιουργήσει μία αξιόλογη αρχειακή φωτογραφική μονάδα, με περίπου 100.000 φωτογραφίες ποικίλων μεγεθών. Οι περισσότερες είναι πρωτότυπες και λίγες, επιζωγραφισμένες. Στον αριθμό αυτό πρέπει να προστεθούν 10.000 περίπου φωτογραφίες που περιέχονται σε 142 φωτογραφικά λευκώματα καθώς και τα επιστολικά δελτάρια, ο αριθμός των οποίων ανέρχεται επίσης σε αρκετές χιλιάδες.
Φωτογραφικό Αρχείο ΓΓΕΕ: Το Φωτογραφικό Αρχείο της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας & Ενημέρωσης προσεγγίζει τις 100.000 φωτογραφίες και συνιστά μια σπάνια επισκόπηση της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Εκτεινόμενη χρονικά από τα τέλη του 19ου αι. μέχρι τις αρχές του 21ου αι., η συλλογή του ΦΑ-ΓΓΕΕ περιλαμβάνει φωτογραφικό υλικό για γεγονότα και πρόσωπα που διαμόρφωσαν την κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική καθημερινότητα της χώρας. Ένα μεγάλο μέρος καλύπτει τις δραστηριότητες της πολιτειακής και πολιτικής ηγεσίας, μελών της κυβέρνησης, την εξωτερική πολιτική, τοπικά και κάποτε διεθνή νέα. Με τον τρόπο αυτόν, το αρχείο παρακολουθεί την εκάστοτε κεντρική πολιτική σκηνή, αλλά και παράλληλα καταγράφει σημαντικές κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές και αθλητικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία της χώρας.
Φωτογραφικό Αρχείο ΒΧΜ: Ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά και φωτογραφικά αρχεία του Μουσείου είναι το φωτογραφικό αρχείο της ΧΑΕ. Η δημιουργία του αρχείου αυτού, όπως εξάλλου και όλης της συλλογής της, θεωρείται το μέγιστο έργο του ιδρυτικού της μέλους Γεωργίου Λαμπάκη, εξαίρετου φωτογράφου και πρωτοπόρου της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης. Όπως είναι γνωστό, η συλλογή της ΧΑΕ ενσωματώθηκε το 1923 στο Μουσείο.
Φωτογραφικό Αρχείο Γιώργου Σεφέρη: Το Φωτογραφικό Αρχείο του Γιώργου Σεφέρη απόκειται ολόκληρο στο ΜΙΕΤ. Πέρα από πλήθος φωτογραφικές εκτυπώσεις διαφόρων μεγεθών, περιλαμβάνει περίπου 2.500 αρνητικά και καλύπτει χρονική διαδρομή πενήντα ετών, από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 μέχρι το 1971.
Φωτογραφικό Αρχείο Mario Vitti: Το Φωτογραφικό του Αρχείο του Mario Vitti, το οποίο καλύπτει μια τριακονταετία (1948–1981) και περιλαμβάνει πάνω από 1.000 αρνητικά, τα οποία αποτελούν τεκμήρια μοναδικά του νεοελληνικού και λογοτεχνικού και καλλιτεχνικού κόσμου, αλλά και του κοσμοπολίτικου λόγιου περιβάλλοντος στο οποίο έζησε και έγραψε ο συγγραφέας-φωτογράφος. Ποιητές, πεζογράφοι, εικαστικοί καλλιτέχνες και διανοούμενοι —μεταξύ άλλων, Τζόρτζιο Ντε Κίρικο, Τζουζέππε Ουνγκαρέττι, Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Μανόλης Αναγνωστάκης, Μαργαρίτα Λυμπεράκη, Στρατής Τσίρκας, Τάκης Σινόπουλος, Γιάννης Μόραλης, Γιώργος Μαυροΐδης, Διονύσης Σαββόπουλος— εμφανίζονται στον ασπρόμαυρο φωτογραφικό κόσμο του Μάριο Βίττι, στους δρόμους της Ρώμης, του Παρισιού και της Αθήνας ή σε εσωτερικούς χώρους, σε θεατρικές σκηνές και λογοτεχνικές συντροφιές.
Φωτογραφικό Αρχείο Τέχνης ΑΠΘ 18ος-20ς αι.: Η ψηφιακή συλλογή φιλοξενείται στο ψηφιακό αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης της Βιβλιοθήκης του Αριστοτέλειου Πανεμπιστημίου Θεσσαλονίκγς – “Ψηφιοθήκη”. Περιλαμβάνει πάνω από 2305 φωτογραφίες με θέμα τη διακόσμηση ιδιωτικών οικιών και εκκλησιαστικών μνημείων από τους νομούς Γρεβενών, Καστοριάς, Κοζάνης, Πιερίας και Φλώρινας. Επίσης ενσωματώνει το αρχείο του Αργύρη Κούντουρα με σπάνιες φωτογραφίες από σπίτια του νομού Κοζάνης.
Τα πνευματικά δικαιώματα του υλικού του αρχείου ανήκουν εξολοκλήρου στον τομέα Ιστορίας της Τέχνης. Πρόκειται για φωτογραφίες που λήφθηκαν με την άδεια και την παρουσία των ιδιοκτητών των οικιών και των αντικειμένων.
Φωτογραφικό Αρχείο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών: Οι φωτογραφίες που απαρτίζουν τη σπάνια αυτή συλλογή, αποτυπώνουν τον χώρο της Μικράς Ασίας πριν τον εκπατρισμό, εικόνες της κοινωνικής και καθημερινής ζωής των εκεί ελληνικών κοινοτήτων από το τέλος του δεκάτου ενάτου αιώνα έως το 1922. Μετά την ιστορική αυτή τομή, ο τόπος αλλά και η θεματολογία αλλάζουν. Κυριαρχούν, πλέον οι εικόνες της προσφυγικής εγκατάστασης στην Ελλάδα.
Φωτογραφικό Αρχείο Μνημείων: Το εν λόγω φωτογραφικό αρχείο, ω διακριτό και αυθύπαρκτο αρχειακό σύνολο στο Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων φυλάσσεται και ένα ογκώδες φωτογραφικό αρχείο αποτελούμενο από χιλιάδες ασπρόμαυρες φωτογραφίες, προερχόμενες από 15.000 περίπου νεώτερα κτήρια. Είναι συλλογικός καρπός μίας διεπιστημονικής Ομάδας Εργασίας η οποία συγκροτήθηκε το 1978 με απόφαση του τότε Υπουργού Πολιτισμού και Επιστημών. Η Ομάδα Εργασίας με κύριο έργο τη Σύνταξη του Αρχείου των Μνημείων της Ελλάδος, προχώρησε στη φωτογράφηση των νεοκλασικών και λοιπών παλαιών κτιρίων της Αττικής αλλά και άλλων περιοχών (Αίγινα, Βέροια, Έδεσσα, Θεσσαλονίκη, Νάουσα, Ναύπακτος, Ναύπλιο, Σέριφος, Σκύρος κ.ά.). Οι εργασίες πραγματοποιήθηκαν μέσα σε ένα εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα, υπό τον συντονισμό της Ευαγγελίας Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη, προϊσταμένης της Διεύθυνσης Αρχείου Μνημείων και Δημοσιευμάτων (ΔΑΜΔ) και του πολιτικού μηχανικού Νικόλαου Θεοτοκάτου.
Φωτογραφικό Αρχείο Προγράμματος LIFE Tags: Στην περίπτωση του αρχετυπικού φωτογραφικού περιοδικού LIFE έμεινε το αρχείο του. Tο LIFE ήταν ένα περιοδικό που από το 1936 ήταν αφιερωμένο στο φωτορεπορτάζ. Από τότε και ως το 1978 κυκλοφορούσε σε εβδομαδιαία βάση, συμπίποντας με τη χρυσή εποχή του φωτογραφικού ντοκουμέντου. Στις σελίδες του αρθρογράφησαν μεγάλες προσωπικότητες (όπως ο πρωθυπουργός της βρετανίας Winston Churchill και ο πρόεδρος της Αμερικής Ηarry Truman) ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου φιλοξένησε θρυλικά ρεπορτάζ όπως του Robert Capa από την απόβαση στη Νορμανδία, του W. Eugene Smith από το μέτωπο του Ειρηνικού και την κλασική Ημέρα Νίκης του Αlfred Eisenstaedt. Στη χρυσή δεκαετία του 1960 το LIFE έγινε διάσημο για τις έγχρωμες εικόνες του, μια εντυπωσιακή καινοτομία για την εποχή και επανδρωνόταν από ονόματα όπως ο Gordon Parks, ενώ δημοσίευε φλέγοντα θέματα επικαιρότητας για τον πόλεμο στην Ινδοκινα, τους Κennedy και το διαστημικό πρόγραμμα Apollo. Από το Νοέμβριο του 2008, η Google ανέλαβε από κοινού με τη μητρική εταιρία Time την καταλογοποίηση του τεράστιου φωτογραφικού αρχείου του LIFE. Μέρος του αρχείου είναι καταχωρημένο στο Google Cultural Institute ενώ το αρχείο των τευχών είναι διαθέσιμο μέσω Google Book Search.
Το νέο πρόγραμμα της Google είναι LIFE Tags, όπου χρησιμοποιεί την τεχνιτή νοημοσύνη. Εδώ οι software engineers της Google εφαρμόζουν ένα νέο αλγόριθμο ανάλυσης περιεχομένου προκειμένου να αναλύσουν και να βάλουν tags και keywords σε περίπου τέσσερα εκατομμύρια φωτογραφίες αρχείου LIFE. Όπως είναι εμφανές σε τέτοιο πλήθος φωτογραφιών είναι πολύ δύσκολη η διαχείριση και εξεύρευση υλικού, γι αυτό και αποκτά τόση αξία η αυτοματοποίηση με αναγνώριση προσώπων και πραγμάτων. Τώρα με το LIFE Tags η Google φιλοδοξεί να βάλει τα θεμέλια για ένα διαδραστικό πανόραμα της ιστορίας του 20ου αιώνα. Οι επισκέπτες θα μπορούν να αναζητούν με θεματικά κριτήρια εικόνες αρχείου LIFE κάνοντας απλά κλικ στα αντίστοιχα tags. Χρησιμοποιώντας αυνδυαστικά κάποια από τα χιλιάδες tags o επισκέπτης να μπορεί να περιορίζει την έρευνα μέχρι να φθάσει στο ζητούμενο.
Γελοιογραφία – Σκίτσο – Κόμιξ
Η γελοιογραφία, το σκίτσο και το κόμιξ μπορούν να προσφέρουν επιπλέον δυνατότητες κάνοντας το μάθημα της Ιστορίας πιο ελκυστικό. Η γελοιογραφία διαθέτει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την κάνουν εύληπτη και κατανοητή από μαθητή κάθε ηλικίας, μεταφέρει μηνύματα με λιτό και άμεσο τρόπο, εξάπτει και διεγείρει τη δημιουργική φαντασία. Οι μαθητές ανταποκρίνονται γρήγορα και κατανοούν εύκολα τη γλώσσα της γελοιογραφίας.
Στο είδος αυτό, χρησιμοποιούνται σκόπιμα παραμορφωμένες αναπαραστάσεις του ιστορικού βίου για να σχολιάσουν το κρυμμένο τους νόημα. Υπό αυτή την έννοια λειτουργούν “εικονοκλαστικά”, καθώς αποδομούν μια αρχική εικόνα της ιστορικής πραγματικότητας και την δομούν εκ νέου.
Είναι περισσότερο ελκυστικές λόγω του παιγνιώδους χαρακτήρας τους και έτσι έχουν μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στη μάθηση από τις εικόνες γιατί διαμεσολαβούν ανάμεσα στην εικονιστική και τη συμβολική αναπαράσταση.
Μπορούν να χρησιμοποιηθούν α) ως εισαγωγή στο μάθημα της Ιστορίας, β) ως τρόπος αξιλόγησης στο τέλος, και γ) μπορούν να παρεμβληθούν σε οποιαδήποτε φάση της διδασκαλίας.
Στοιχεία που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τη χρήση της γελοιογραφίας, του σκίτσου ή του κόμιξ:
- Σύνδεση με το ιστορικό πλαίσιο (εποχή, πρόσωπα, συγκυρίες, κλπ.),
- Πηγή / πολιτική ή ιδεολογική τοποθέτης του μέσου όπου δημοσιεύεται η γελοιογραφία,
- Αιτίες δημοσίευσης,
- Μελέτη λεζάντας,
- Σύγκριση με άλλες για το ίδιο θέμα.
Σημαντικός παράγοντας για την κατανόηση της γελοιογραφίας είναι η γνώση της προσωπικότητας των γελοιογράφων.
Γελοιογραφία του 19ου αιώνα
για τις σχέσεις Ελλάδας – Γερμανίας.
Γελοιογραφία στην οποία παρωδείται ο μύθος του Πάρη και του μήλου της Έριδας. Σύμφωνα με αυτό, ο Δηλιγιάννης προσφέρει σε τρεις ημίγυμνες κοπέλες (που αντιπροσωπεύουν τις τράπεζες των Γάλλων, των Άγγλων και των Εβραιο-γερμανών πιστωτών) ένα χρυσό μήλο με τη φράση «Δέχεσθε 10 τοις εκατό;».
Γελοιογραφία στην οποία διακωμωδείται η πολιτική κατάσταση
στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα.