2.4 Ο Πολιτισμός της Αιγύπτου

Η ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου εκτυλίχθηκε σε μια σειρά σταθερών βασιλείων, χωριζόμενων από περιόδους σχετικής αστάθειας οι οποίες είναι γνωστές ως Ενδιάμεσες Περίοδοι: το Παλαιό Βασίλειο κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού, το Μέσο Βασίλειο της μέσης εποχής του Χαλκού και το Νέο Βασίλειο της ύστερης εποχής του Χαλκού. Η Αίγυπτος έφτασε στην ακμή της στο Νέο Βασίλειο, κατά την εποχή των Ραμσιδών.

Εννοιολογικός Χάρτης

Η θρησκεία έπαιζε ρόλο σε κάθε πτυχή της ζωής των αρχαίων Αιγυπτίων, επειδή η ζωή στη γη θεωρούνταν μόνο ένα μέρος ενός αιώνιου ταξιδιού, και για να συνεχίσει κανείς αυτό το ταξίδι μετά τον θάνατο, έπρεπε να ζήσει μια άξια ζωή.

Δομή μαθήματος

Η θρησκεία
Η γραφή
Τα γράμματα
Οι επιστήμες
Οι τέχνες

Η Θρησκεία

Από την αρχή της αιγυπτιακής ιστορίας, όταν ακόμα δεν υπήρχε ενιαίο κράτος, η κάθε πόλη είχε το δικό της θεό-προστάτη.

Η θρησκεία έπαιζε ρόλο σε κάθε πτυχή της ζωής των αρχαίων Αιγυπτίων, επειδή η ζωή στη γη θεωρούνταν μόνο ένα μέρος ενός αιώνιου ταξιδιού, και για να συνεχίσει κανείς αυτό το ταξίδι μετά τον θάνατο, έπρεπε να ζήσει μια άξια ζωή.

Πολυθεΐα

Η πολυθεΐα όμως χαρακτήριζε τους Αιγύπτιους και στις υπόλοιπες περιόδους της ιστορικής τους πορείας.
Οι αρχαίες αιγυπτιακές θεότητεςαντιπροσωπεύουν φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα, όπως και αφηρημένες έννοιες.
Παρουσίαζαν τους θεούς τους με ανθρώπινο σώμα και κεφάλι κάποιου ζώου ή με ολόκληρο το σώμα του ζώου, όπως ο θεός Ώρος που απεικονιζόταν ως γεράκι να φορά στο κεφάλι το διπλό βασιλικό στέμμα του Φαραώ.

Η εννεάδα της Ηλιούπολης
(εννέα θεοί & θεές με γενάρχη τον θεό Ατούμ)

Ατούμ

Οι 4 θεοί: Σου, Γκεμπ, Σετ, Όσιρις

Οι 4 θεές: Τεφνούτ, Νουτ, Νέφθυς, Ίσις

Σταδιακά μεγαλύτεροι και πιο ισχυροί θεοί αναδείχθηκαν δύο:

ο Άμμων (= κρυμμένος) και ο Ρα (γερακόμορφος θεός).

Ο φαραώ Ακενατών

και η λατρεία του Ατών

Ο θεός Ατών (ηλιακός δίσκος), με τις ακτίνες του να απολήγουν σε ευεργετικές παλάμες.

Ο φαραώ Αμένοφις Δ΄ (1353–1336 π.Χ.), που άλλαξε το όνομά του σε Ακενατών, προσπάθησε να εξαλείψει την πολυθεΐα και να επιβάλει μονοθεϊσμό. Προσπάθησε να επιβάλει τη λατρεία του θεού Ατών (= του ηλιακού δίσκου) ως μοναδικού (και μόνου αποδεκτού) θεού στην Αίγυπτο. Ωστόσο, η λατρεία του Ατών, συνάντησε την αντίδραση του ιερατείου του Άμμωνα και, μετά τον θάνατό του Ακενατών, απαγορεύτηκε, τα τεμένη και τα ιερά του Ατών καταστράφηκαν.

La_salle_dAkhenaton_(1356-1340_av_J.C.)_(Musée_du_Caire)_(2076972086)

Ο φαραώ Ακενατών (1353–1336 π.Χ.).

Ο φαραώ Ακενατών θυσιάζει
στον θεό Ατών,
μαζί με τη γυναίκα του Νεφερτίτη.

Ζωγραφισμένη κεφαλή
της βασίλισσας Νεφερτίτη,
συζύγου του Ακενατών.

The_judgement_of_the_dead_in_the_presence_of_Osiris-2

Το ταξίδι της αιώνιας ζωής . . .

Η ζωή μετά τον θάνατο

«Ταξίδι προς την αιωνιότητα…»

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η ζωή συνεχίζεται και μετά το θάνατο, εάν δεν καταστρεφόταν το σώμα του νεκρού. Εξαιτίας του φόβου αυτού, οι Αιγύπτιοι ταρίχευαν τους νεκρούς και τους έθαβαν σε ταφικά μνημεία μαζί με όλα τα σκεύη που τους ήταν αναγκαία για τη μεταθανάτια ζωή.

Αναπαράσταση ταρίχευσης ενός Φαραώ.

Το ταριχευμένο σώμα του Φαραώ Ραμσή Β΄.

Η αντίληψη αυτή οδήγησε στην κατασκευή μεγάλων ταφικών μνημείων με εξαίρετη διακόσμηση, τα οποία περιείχαν αφάνταστα πλούτη.

Γραφή

Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν την γραφή ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.

Η γραφή που επινόησαν ήταν τα ιερογλυφικά. Τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά (= «γραφή του λόγου των θεών») ήταν το επίσημο σύστημα γραφής που χρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Αίγυπτο.

Η δυσκολία στην απόδοση και την εκμάθηση της ιερογλυφικής γραφής προϋπέθετε ειδίκευση και συνεχή ενασχόληση.

Ένας Αιγύπτιος είχε τη δυνατότητα να εκπαιδευτεί ως γραφέας και να ακολουθήσει σταδιοδρομία δημοσίου υπαλλήλου, γεγονός που του προσέδιδε κύρος.

Οι γραφείς κατέγραψαν σε παπύρους τα έργα και τη δράση των φαραώ, ενώ τοίχοι πολλών μνημείων, ναών και τάφων ήταν καλυμμένοι από ιερογλυφικά που σχεδίασαν ειδικευμένοι τεχνίτες με την καθοδήγηση των γραφέων.

Η στήλη της Ροζέτας
και
η αποκρυπτογράφηση
της αιγυπτιακής ιερογλυφικής γραφής

Η αποκρυπτογράφησή των αιγυπτιακών ιερογλυφικών οφείλεται στον Γάλλο αιγυπτιολόγο J. Champollion, ο οποίος το 1822 διάβασε την τρίγλωσση επιγραφή που ήταν χαραγμένη στη στήλη της Ροζέτας. Το ίδιο κείμενο είναι χαραγμένο σε τρεις γλώσσες: α) ιερογλυφικά αιγυπτιακά, β) δημώδη αιγυπτιακά, γ) ελληνικά της Ελληνιστικής εποχής. Το κείμενο υμνούσε τον Πτολεμαίο Ε τον Επιφανή (210-180 π.Χ.), Έλληνα φαραώ της Αιγύπτου.

Η στήλη της Ροζέτας με την τριπλή γραφή.

Jean-François Champollion

Το σημειωματάριο του Champollion με τις σημειώσεις του
πάνω στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά.

Γράμματα
&
Επιστήμες

Γράμματα

Τα περισσότερα αιγυπτιακά κείμενα αναφέρονται στη δράση
και τα κατορθώματα των φαραώ.

Τα κείμενα λογοτεχνικού περιεχομένου είναι ελάχιστα.

Η Ιστορία των Δύο Αδερφών, 19η Δυναστεία (1215 π.Χ.).
Πάπυρος του Orbiney, Βρετανικό Μουσείο.

Αστρονομία – Μέτρηση του Χρόνου

Η παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου και της κίνησης
των αστέρων έδωσε την ευκαιρία ανάπτυξης εμπειρικών αστρονομικών γνώσεων:

α) καθιέρωση του ημερολογίου των 365 ημερών

β) ο χωρισμός του έτους σε μήνες και εβδομάδες

γ) ο προσδιορισμός της ώρας βάσει της ηλιακής σκιάς.

Αρχαίο αιγυπτιακό ηλιακό ρολόι (περίπου 1500 π.Χ.), από την Κοιλάδα των Βασιλέων, που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση των ωρών εργασίας.
Η ημέρα χωρίζεται σε 12 μέρη.

Μαθηματικά & Γεωμετρία

Η ανάγκη μέτρησης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων γης που χάνονταν λόγω των πλημμυρών συνέβαλε στην ανάπτυξη της πρακτικής γεωμετρίας. Φαίνεται όμως ότι οι μαθηματικές γνώσεις ήταν περισσότερο εξελιγμένες, όπως τουλάχιστον μπορούμε να εικάσουμε από την κατασκευή των πυραμίδων.

Ο μαθηματικός πάπυρος Rhind είναι ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα
των αρχαίων αιγυπτιακών μαθηματικών. Αυτό το βιβλίο αντιγράφηκε
το βασιλικό έτος 33, τον 4ο μήνα της εποχής Akhet (= πλημμύρας),
υπό τη μεγαλοπρέπεια του βασιλιά της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, Awserre.
Ο γραμματέας Ahmose γράφει αυτό το αντίγραφο.

Ιατρική & Ανατομία

Η ταρίχευση των νεκρών βοήθησε στην απόκτηση γνώσεων ανατομίας και ιατρικής. Η φήμη των γιατρών της Αιγύπτου ήταν μεγάλη και διαδεδομένη ακόμα και στον ελληνικό κόσμο.

Ο πάπυρος Έντουιν Σμιθ αποκάλυψε αρκετές από τις αρχαίες αιγυπτιακές ιατρικές γνώσεις, όπως αυτή για την ανατομία.

Εικόνα τοιχογραφίας από τον τάφο του Sennedjem.
Ο θεός Άνουβις παρακολουθεί τη μούμια του νεκρού.

Τέχνες

Αρχιτεκτονική – Ζωγραφική – Γλυπτική

Αρχιτεκτονική

Η αιγυπτιακή τέχνη είναι “η τέχνη για την αιωνιότητα”.
Η αρχιτεκτονική, η γλυπτική αλλά και η ζωγραφική στην Αίγυπτο βρίσκονταν στην υπηρεσία των φαραώ. Σκοπός των καλλιτεχνών ήταν
να προβάλουν τη ζωή και τη δράση των φαραώ.

Οι τρεις κύριες πυραμίδες στη Γκίζα, μαζί με τις θυγατρικές πυραμίδες και τα υπολείμματα άλλων δομών στο συγκρότημα της πυραμίδας της Γκίζας.

Ο καλά διατηρημένος ναός της Ίσιδας από τις Φιλαί της Αιγύπτου, με έναν πυλώνα (η μνημειακή πύλη ενός αιγυπτιακού ναού).

Υπόστυλη αίθουσα του ναού του Καρνάκ. Στη φωτογραφία είναι
ο μεγαλύτερος περίβολος
του συγκροτήματος του ναού, αφιερωμένος στον Άμμων-Ρα.
Οι κίονες είναι από ψαμμίτη.

Παράδειγμα επιγραφών
που υπάρχουν σε όλο το συγκρότημα του Καρνάκ. Οι άνω περιοχές είναι ζωγραφισμένες, υποδηλώνοντας
(σε κανόνα με άλλους τέτοιους ναούς) ότι οι υπόλοιπες κολώνες και
οι οροφές θα ήταν ζωγραφισμένες
με έντονα χρώματα. Η οροφή του ναού, που αντιπροσώπευε τους ουρανούς, συχνά έφερε εικόνες
από αστέρια και πουλιά, ενώ
οι κολώνες συχνά έφεραν εικόνες
από φοίνικες, λωτούς και ανθρώπους.…

Είσοδος στο ναό του Λούξορ.

Ζωγραφική

Οι επιφάνειες των περισσότερων ναών αλλά και των νεκρικών θαλάμων των τάφων ήταν γεμάτες με παραστάσεις ζωγραφιστές ή ανάγλυφες που εξιστορούσαν τη δράση των φαραώ αλλά και πτυχές της καθημερινής ζωής.

Εσωτερικό τάφου στην Κοιλάδα των Βασιλέων.

Αιγύπτιες χορεύτριες και μουσικοί,
λεπτομέρεια από ζωγραφική παράσταση τάφου, περ. 1400 π.Χ.

Θραύσμα πλακόστρωτου από το παλάτι του Ακενατών στην Αμάρνα (Ακετατών).

Γλυπτική

Ο Φαραώ Μυκερίνος (Menkaure)
και η σύζυγός του.
4η Δυναστεία, Παλαιό Βασίλειο.

Ο φαραώ Μυκερίνος με τη σύζυγό του (λεπτομέρεια).

Τριάδα του βασιλιά Μυκερίνου (Menkaure), με (αριστερά) τη θεά Hathor και (δεξιά) θεά του νομού Diospolis Parva.
Παλαιό Βασίλειο της Αιγύπτου,
2680-2565 π.Χ.,
πράσινος σχιστόλιθος.

Ο Ραχοτέπ και η σύζυγός του Νοφρέτ.
Βαμμένος Ασβεστόλιθος,
Παλαιό Βασίλειο,
4η Δυναστεία, Βασιλεία του Σνοφρού.
Το πριγκιπικό ζευγάρι αναπαρίσταται καθιστό σε ξεχωριστούς, φαρδείς, επίπεδους και τετραγωνισμένους θρόνους, με αρκετά ψηλές «πλάτες». Αυτοί οι μνημειακού μεγέθους θρόνοι είναι ζωγραφισμένοι λευκοί,
με ιερογλυφικά σε κάθε πλευρά τους, στα δεξιά και αριστερά κάθε κεφαλιού. Τα κείμενα μάς πληροφορούν για το όνομα και
την κοινωνική θέση
των αναπαριστώμενων προσώπων. Για τον Ραχοτέπ αναγράφονται τα εξής: «Υιός από το σώμα του βασιλιά», «ιερέας του Ρα [του θεού Ήλιου]
στην Ηλιούπολη» κ.ά.,
ενώ για τη Νοφρέτ: «Αυτή που γνωρίζει τον βασιλιά».

Μικρογλυπτική

Εκτός από τα μεγάλα σε διαστάσεις αγάλματα που διακοσμούσαν ναούς και ταφικά μνημεία, κατασκευάστηκαν και μικρότερα από ξύλο ή πέτρα, πραγματικά κομψοτεχνήματα.

Μακέτα βεράντας και κήπου αιγυπτιακού σπιτιού.

Μακέτα στάβλου βοοειδών από τον τάφο του Μεκετρέ.

Ξύλινο ομοίωμα, αποτελούμενη από έξι μορφές
που ασχολούνται
με τη ζυθοποιία
και το κρεοπωλείο

Ξύλινο ομοίωμα
με πομπή μορφών
που κάνουν προσφορές.

Ξύλινο ομοίωμα αγρότη που οργώνει με βόδια.

Γυναικεία μορφή ζωγραφισμένη
σε ξύλο,
με καλάθι με καρβέλια και κρέας στο κεφάλι.

Μακέτα ξυλουργείου.

Μοντέλο απογραφής βοοειδών.

Ξύλινο ομοίωμα ιστιοφόρου σκάφους.

Ξύλινο ομοίωμα νεκρικής φορτηγίδας.

Ομοίωμα Αιγύπτιας,
σε ξύλο. Μέσο Βασίλειο,
περ. 1981–1975 π.Χ.

Ξύλινο ομοίωμα αλιέων σε βάρκες.

Μικροτεχνία – Κοσμήματα

Πολλά έργα μικροτεχνίας κατασκευασμένα από μέταλλα, πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους συμπληρώνουν τις γνώσεις μας για τις καλλιτεχνικές επιλογές και τα επιτεύγματα των Αιγυπτίων.

Φτερωτός θωρακικός σκαραβαίος του Τουταγχαμών.